Η λέξη «αποστασία» αρχικά σήμαινε εξέγερση ή απόσχιση. Η θρησκευτική της χρήση υποδηλώνει την εσκεμμένη εγκατάλειψη της θρησκείας. Η αποστασία συνδέεται στενά με την αίρεση, όπου η απόρριψη των ορθόδοξων πεποιθήσεων και πρακτικών για χάρη των ετερόδοξων πεποιθήσεων και πρακτικών εντός μιας συγκεκριμένης θρησκείας θεωρείται ότι αποτελεί κατηγορηματική άρνηση της αληθινής θρησκείας. Ως τέτοια, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η αποστασία είναι μάλλον δημόσιο παρά ιδιωτικό γεγονός. Η αποστασία δεν είναι θέμα ιδιωτικών θρησκευτικών αμφιβολιών ή θέμα λήξης των θρησκευτικών πρακτικών. Η αποστασία είναι μια δημόσια αποκήρυξη και αποδοκιμασία των θρησκευτικών πεποιθήσεων και πρακτικών που ακολουθούσε κάποιος στο παρελθόν. Ο αποστάτης πολλές φορές εγκαταλείπει μια θρησκεία για χάρη κάποιας άλλης, αλλά μπορεί και να αποκηρύξει τη θρησκεία στο σύνολό της.
III.I. Η Αποστασια στον Ελληνιστικο Ιουδαϊσμο
Η εβραϊκή Βίβλος έντονα καταδικάζει την εθνική αποστασία των αρχαίων Ισραηλιτών, οι οποίοι ξανά και ξανά επανέρχονταν στην πολυθεϊστική θρησκεία και πολιτισμό
Υπό τη ρωμαϊκή κυριαρχία επιτρεπόταν στους Εβραίους να ασκούν ελεύθερα τη θρησκεία τους υπό τη συμβολική πολιτική κυριαρχία της εβραϊκής Τετραρχίας. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου άκμασαν αιρετικά κινήματα, κανένα εκ των οποίων δεν ήταν πιο ισχυρό από το χριστιανικό κίνημα, το οποίο τελικά διαχωρίστηκε τελείως από τον Ιουδαϊσμό. Αιρετικοί και χριστιανοί καταδικάζονταν ως αποστάτες. Επιπλέον, τέτοιου είδους αποστασία καταδικάστηκε από πολιτική, καθώς και από θρησκευτική άποψη, γιατί, για τους Εβραίους, η θρησκεία και η ιδιότητα του πολίτη ήταν συνυφασμένες. Η αποστασία θεωρήθηκε έγκλημα εναντίον της πολιτείας, καθώς και αμάρτημα εναντίον του Θεού. Του αποστάτη του αρνούνταν και τη σωτηρία και την ιδιότητα του πολίτη.
ΙΙΙ.ΙΙ. Η Αποστασια στις Παγανιστικες Θρησκειες
Γενικά, η ιδέα της αποκλειστικότητας ήταν ξένη στην ελληνική και ρωμαϊκή θρησκεία, δεδομένης της πολυθεϊστικής τους φύσης. Οι παγανιστικές θρησκείες δεν έδιωχναν μέλη που ακολουθούσαν αντίπαλες θρησκευτικές παραδόσεις ή αντίπαλους φιλοσοφικούς κύκλους. Πολλές φορές όμως τους θεούς των παγανιστικών θρησκειών τους αναγνώριζαν επίσημα οι πολιτικές αρχές και τους ταύτιζαν με την ευημερία της πολιτείας. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η εγκατάλειψη των θρησκειών που είχαν επικυρωθεί από πολιτική άποψη επέσυραν δημόσια κριτική, ακόμη δε και υποκινούμενες από την πολιτεία διώξεις. Στην Ελληνική Ανατολή οι χριστιανοί κατηγορούνταν για αθεϊσμό γιατί απέρριπταν τους θεούς του λαού. Στη Λατινική Δύση οι χριστιανοί κατηγορούνταν για την εγκατάλειψη της θρησκείας των προγόνων τους. Και στις δύο αυτές μορφές κατηγορίας οι πρώτοι χριστιανοί που αρνούνταν να αποτίσουν φόρο τιμής στους θεούς της πολιτείας καταδικάζονταν και πολλές φορές διώκονταν για εξέγερση εναντίον του κράτους. Με λίγα λόγια, η αποστασία αποτελούσε πρόβλημα στην παγανιστική κοινωνία μόνο όταν απορρίπτονταν τα προγονικά έθιμα ή οι θεοί της πολιτείας.
III.ΙΙΙ. Η Αποστασια στη Χριστιανικη Εκκλησια
Πολλοί από τους πρώτους Εβραίους και παγανιστές που προσηλυτίστηκαν από τον Χριστιανισμό συνέχισαν να τηρούν το εβραϊκό τελετουργικό ή να συμμετέχουν σε παγανιστικές θρησκευτικές γιορτές. Στην αρχή η επιμονή στην τήρηση των παλιών θρησκευτικών συνηθειών δε θεωρούνταν αποστασία. Η αποστασία έγινε ξεκάθαρο ζήτημα μόνο όταν η χριστιανική Εκκλησία διαχωρίστηκε από την εβραϊκή και από τις μορφές του γνωστικισμού. Ήδη στην Καινή Διαθήκη η αποστασία συνδέεται με τους ψεύτικους δασκάλους και προφήτες των οποίων η εμφάνιση θα σημάνει το προφητικό τέλος της εποχής. Κατά τους πρώτους αιώνες η αποστασία ήταν σε μεγάλο βαθμό ένα εσωτερικό πρόβλημα, καθώς η ορθόδοξη χριστιανοσύνη διαχωρίστηκε από αιρετικά και σχισματικά κινήματα. Με τη μεταστροφή όμως του Κωνσταντίνου η αποστασία έγινε αδίκημα κατά της πολιτείας το οποίο τιμωρείται από τον νόμο. Έτσι ξεκίνησε για περισσότερα από χίλια χρόνια η αμοιβαία συνεργασία μεταξύ Εκκλησίας και Κράτους. Το κράτος χρησιμοποιούσε τη δύναμη του ξίφους για την προστασία της Εκκλησίας από την αποστασία και η Εκκλησία χρησιμοποιούσε η δύναμη των γραφών για την προστασία του κράτους από την εξέγερση. Οι αποστάτες στερούνταν των πολιτικών, καθώς και των θρησκευτικών τους δικαιωμάτων.
Η ανοιχτή εγκατάλειψη του Χριστιανισμού ήταν σπάνια εκεί όπου ο δεσμός ανάμεσα στην Εκκλησία και το Κράτος ήταν ισχυρός, αλλά ακόμη και καλυμμένα αποστατικά κινήματα καταπιέζονταν ενεργά. Τα βασανιστήρια χρησιμοποιούνταν ελεύθερα για να αποσπαστούν ομολογίες και να ενθαρρυνθούν οι αναιρέσεις. Οι αποστάτες και οι σχισματικοί αφορίζονταν από την Εκκλησία και διώκονταν από το Κράτος.
Και στη χριστιανική ιστορία υπήρξε αποστασία σε μεγάλη κλίμακα. Το λεγόμενο «Μεγάλο Σχίσμα» ανάμεσα στην Ανατολική Ορθοδοξία και Δυτικό Καθολικισμό κατά τον 8ο αιώνα σηματοδότησε την πρώτη μεγάλη διαίρεση μέσα στη χριστιανοσύνη, με αποτέλεσμα τον αμοιβαίο αφορισμό. Ο Προτεσταντική Μεταρρύθμιση κατά τον 16ο αιώνα χώρισε ακόμη περισσότερο τους χριστιανούς. Κάθε θρησκευτική ομάδα ισχυριζόταν ότι έχει ξαναβρεί την αυθεντική πίστη και πρακτική της Εκκλησίας της Καινής Διαθήκης και ως εκ τούτου υποβίβαζαν τις αντίπαλες εκδοχές του Χριστιανισμού σε κατάσταση αποστασίας.
Επιπλέον, αυτές οι προτεσταντικές Εκκλησίες, που είχαν εδαφικό μονοπώλιο, χρησιμοποιούσαν τα όπλα του αφορισμού, που γινόταν με θρησκευτική εντολή, και των διώξεων, που είχαν πολιτική υποστήριξη, εναντίον των αντιπάλων διεκδικητών του αυθεντικού Χριστιανισμού. Μόνο με το τέλος των θρησκευτικών πολέμων και τη θέσπιση διαταγμάτων περί ανοχής σταμάτησε αυτού του είδους η ενεργή πολιτική καταπίεση της αποστασίας. Επίσημες και ανεπίσημες θρησκευτικές κυρώσεις ακόμη επιβάλλονταν, κυρώσεις που κυμαίνονταν από τον αφορισμό και την αποκλήρωση μέχρι την επίπληξη και την αποφυγή.
Όπως δείχνει αυτή η σύντομη επισκόπηση, η καταδίκη των αποστατών έχει υπηρετήσει ως «στρατηγική νομιμοποίησης» για όλες εκείνες τις θρησκείες στο παρελθόν που ισχυρίζονταν, αποκλείοντας όλες τις άλλες, ότι είναι η μόνη θρησκεία που διαθέτει την ορθή θρησκευτική πίστη και πρακτική. Σε χώρες ή εδάφη όπου η πολιτική αφοσίωση και η θρησκευτική πίστη συγχωνεύτηκαν επιβάλλονταν εναντίον της αποστασίας νομικές και θρησκευτικές κυρώσεις. Στον αποστάτη στερούσαν και την ιδιότητα του πολίτη και τη σωτηρία. Ο αποστάτης, ως τέτοιος, θεωρούνταν διαδοσίας του ψεύδους και της ανηθικότητας που απειλούσαν την αγνότητα της θρησκευτικής κοινότητας και τη σταθερότητα του πολιτικού συστήματος.
Στον σύγχρονο κόσμο η αποστασία καθίσταται όλο και λιγότερο πρόβλημα, γιατί οι θρησκευτικές παραδόσεις έχουν απαλύνει τους δογματικούς τους ισχυρισμούς και γιατί οι κοινωνίες των λαϊκών διαχωρίστηκαν από τη θρησκευτική υποστήριξη. Η αποδοχή του θρησκευτικού πλουραλισμού και η ιδιωτικοποίηση της θρησκευτικής πίστης σ’ αυτόν τον αιώνα έχει απελευθερώσει σε μεγάλο βαθμό εκείνα τα άτομα που άλλαξαν τη θρησκεία τους από το νομικό και θρησκευτικό μίσος που προκαλεί ο αποστάτης. Για να είναι βέβαιη, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία εξακολουθεί να διατηρεί το όπλο του αφορισμού, οι προτεστάντες φονταμενταλιστές επικρίνουν τους κινδύνους που μπορεί να προκαλέσει μια αίρεση και μερικές φορές κάποιες ευσεβείς οικογένειες μπορεί να αποκηρύξουν τα παιδιά τους που παντρεύονται έξω από την πίστη τους ή που ακολουθούν μια άλλη θρησκεία. Αυτές όμως οι κυρώσεις δε φέρουν το δημόσιο ή το ιδιωτικό βάρος που έφεραν κάποτε. Οι τελετουργικές πράξεις των θρησκευτικών δογματιστών είναι αυτές που έχουν χάσει την αναμφισβήτητη εξουσία στους πλουραλιστικούς και μη θρησκευτικούς πολιτισμούς.
