Στο δεύτερο μισό αυτού του αιώνα έχει παρουσιαστεί ένα πλήθος από «νέες θρησκείες» στη Βόρεια Αμερική και Ευρώπη. Στα μέσα μαζικής ενημέρωσης αποκαλούνταν συχνά «οι λατρείες» και συμπεριλάμβαναν ομάδες, όπως οι Χάρε Κρίσνα, οι 3ΗΟ, η Εκκλησία της Ενοποίησης, ο Υπερβατικός Διαλογισμός και η Σαηεντολογία. Οι «νέες θρησκείες» τράβηξαν την προσοχή των μέσων μαζικής ενημέρωσης, όταν συνδέθηκαν κυρίως με πολύκροτες υποθέσεις καταγγελιών, λόγω του ότι δήθεν τα μέλη των νέων θρησκευτικών κοινοτήτων δεν ήταν εκεί από επιλογή τους, αλλά πως είχαν «προγραμματιστεί» ή υποστεί «πλύση εγκεφάλου». Τέτοιες καταγγελίες έχουν αποτελέσει αντικείμενο έρευνας από ειδικούς (Άιλιν Μπάρκερ, Το Φτιάξιμο ενός Οπαδού της Εκκλησίας της Ενοποίησης, Οξφόρδη, 1984) όπως και κάποιων συστηματικών ερευνών κυβερνήσεων (Δελτίο της εφημερίδας Χιλ με τίτλο «Ομάδες, Αιρέσεις, Λατρείες για την Ανάπτυξη του Νου στο Οντάριο», 1980). Τέτοιες υπεύθυνες έρευνες από ειδικούς και κυβερνήσεις δε βρήκαν έδαφος γι’ αυτές τις κατηγορίες, αλλά αυτές οι προκατειλημμένες εντυπώσεις υπάρχουν ακόμα.
Όταν οι ειδικοί των θρησκειών στράφηκαν στη μελέτη των «νέων θρησκευτικών κοινοτήτων» στις δεκαετίες του 1960 και 1970, έκαναν διάφορες παρατηρήσεις οι οποίες αξίζουν να σημειωθούν εδώ. Αυτές οι μελέτες συνεχίστηκαν και μέσα στις δεκαετίες του 1980 και 1990 και επέκτειναν τις έρευνες σε άλλα μέρη του κόσμου.
Πολλές από τις «νέες θρησκείες» δεν ήταν πραγματικά «νέες» αλλά απλώς νέες στη Βόρεια Αμερική. Για παράδειγμα, το κίνημα των Χάρε Κρίσνα αναφέρεται συχνά ως μια «νέα θρησκεία»/«Λατρεία», αλλά, στην πραγματικότητα, ήταν νέα μόνο στη Βόρεια Αμερική. Είναι μια αρκετά παλιά κοινότητα στις Ινδίες και έχει τις ρίζες της στη ζωή και το έργο του ινδουιστή μεταρρυθμιστή του 15ου αιώνα, τον Τσαϊτάνια. Υπάρχει συνεχώς στην Ινδία από τότε, αλλά ήρθε στη Βόρεια Αμερική τη δεκαετία του 1960. Έτσι ακριβώς έχει και η περίπτωση με έναν αριθμό από άλλα νέα θρησκευτικά κινήματα που η προέλευσή τους είναι από ανατολικούς ινδουιστές, βουδιστές και παραδόσεις των Σιχ.
Ένας μικρός αριθμός «νέων θρησκειών» έχει την προέλευσή του στην ανάκαμψη των ξεχασμένων ή παραμελημένων απόψεων παλαιοτέρων θρησκευτικών παραδόσεων, συχνά των μυστικιστικών και στοχαστικών διαστάσεων των μουσουλμανικών, ιουδαϊκών και χριστιανικών πίστεων. Για παράδειγμα, η πρώτη περίπτωση «αποπρογραμματισμού» στον Καναδά, αφορούσε μια νέα γυναίκα, απόφοιτο του Πανεπιστημίου του Γουότερλου, η οποία είχε γίνει μέλος σε μια καθολική χαρισματική κοινότητα στο Όραντζβιλ του Οντάριο.
Πολλές από τις «νέες θρησκείες» προέκυψαν από το συναπάντημα χριστιανικών ιεραποστολών ή ισλαμικών ιεραποστολών με γηγενείς παραδόσεις της Αφρικής και της Ασίας. Όταν αυτές οι ομάδες ήρθαν να διαδώσουν την πίστη τους στη Βόρεια Αμερική, αυτό αντιμετωπίστηκε με τρόμο, αφού πολλές από τις θρησκευτικές αντιλήψεις των νεότερων κοινοτήτων θεωρήθηκαν «αιρετικές» από τα παλαιότερα θρησκευτικά δόγματα. Μερικά απ’ αυτά τα συνθετικά κινήματα, όπως η Εκκλησία της Ενοποίησης, έχουν την προέλευσή τους στον χριστιανικό ιεραποστολικό κόσμο, αλλά ενσωματώνουν στοιχεία των γηγενών ή παραδοσιακών θρησκειών καθώς και «νέες αποκαλύψεις». Μια ανάλογη περίπτωση είναι η παράδοση Μπαχάι η οποία αναδύεται από την ισλαμική παράδοση, αλλά ενσωματώνει μια «νέα αποκάλυψη».
Μερικές από τις νέες θρησκείες ήταν γενικά «νέες», για παράδειγμα, η Σαηεντολογία και οι Πρόσπερος. (Βλέπε Θρησκευτικές και Πνευματικές Ομάδες στη Σύγχρονη Αμερική, του Ρόμπερτ Έλγουντ Τζ., Ένγκλγουντ Κλιφς, Νιου Τζέρσεϊ, 1973.) Εν τούτοις βρίσκουμε, ακόμα και σ’ αυτές τις περιπτώσεις, μια απόρριψη απόλυτης καινοτομίας όταν, για παράδειγμα, ο Λ. Ρον Χάμπαρντ δηλώνει ότι η Σαηεντολογία είναι «μια άμεση επέκταση της εργασίας του Σιντάρτα Γκαουτάμα Βούδα». (Το Εγχειρίδιο του Εθελοντή Λειτουργού) Συνεπώς, ακόμα και σ’ αυτές τις περιπτώσεις, υπάρχουν στοιχεία πίστης, πρακτικής, έμπνευσης ή τελετουργίες που έχουν σημεία αναφοράς ή ομοιότητες με παλαιότερες ή άλλες θρησκευτικές παραδόσεις (ή και τα δύο).
Οι «νέες θρησκείες» παρουσίασαν φαινόμενα στους ειδικούς των θρησκειών που αποτελούσαν πρόκληση σε μερικές συμβατικές ακαδημαϊκές ιδέες, αλλά κανένας ειδικός θρησκειών, απ’ όσο ξέρω, δεν είχε καμία αμφιβολία ότι στις «νέες θρησκείες» είχαμε να κάνουμε με θρησκευτικά φαινόμενα.
Οι ιστορικοί των θρησκειών μάς υπενθυμίζουν ότι τα «νέα θρησκευτικά κινήματα» είναι πάντα αναδυόμενα. Για παράδειγμα, οι ιστορικοί χαρακτηρίζουν τον 19ο αιώνα στην Αμερική ως έναν αιώνα στον οποίο ξεφύτρωναν «νέα θρησκευτικά κινήματα» σε ολόκληρη τη χώρα ή τον 20ό αιώνα στην Ιαπωνία ειδικά μετά τον
Οι κοινωνιολόγοι θρησκειών έκαναν επίσης μια σημαντική παρατήρηση, όταν παρατήρησαν ότι μία από τις διαφορές μεταξύ των νεότερων θρησκευτικών κινημάτων και αυτών του τέλους του 20ού αιώνα στη Βόρεια Αμερική ήταν η κοινωνική τους θέση. Τα νέα θρησκευτικά κινήματα τυπικά αναδύονται ανάμεσα στα περισσότερο περιθωριοποιημένα και μη προνομιούχα στρώματα της κοινωνίας. Αυτό το φαινόμενο θα το αναγνώριζε κάποιος εύκολα, εάν εισχωρούσε μέσα στα αστικά γκέτο της Αμερικής (ή στις φαβέλες της Λατινικής Αμερικής ή στις παραγκουπόλεις που βρίσκονται γύρω από τις πόλεις της Αφρικής) ή επισκεπτόταν τους φτωχούς αγρότες: εκεί θα ανακάλυπτε ένα πλήθος από θρησκευτικές ομάδες τις οποίες δε γνωρίζει. Αλλά σ’ αυτές τις κοινωνικές θέσεις δε δίνει κανείς ιδιαίτερη προσοχή. Το νέο στοιχείο στα θρησκευτικά κινήματα του τέλους του 20ού αιώνα είναι ότι προσέλκυσαν μια διαφορετική κοινωνική τάξη: νέους από τις μεσαίες και ανώτερες κοινωνικές τάξεις. (Δείτε το Ο Κοινωνικός Αντίκτυπος των Νέων Θρησκευτικών Κινημάτων, του Μπράιαν Γουίλσον, στη Νέα Υόρκη, το 1981.) Είναι εύκολο να φανταστεί κανείς γονείς από τη μεσαία ή ανώτερη κοινωνική τάξη να θλίβονται, όταν μαθαίνουν ότι ο 25χρονος γιος τους, ο οποίος αποφοίτησε από το Χάρβαρντ, ακολουθούσε τώρα έναν κορεάτη μεσσία ή ότι η 24χρονη κόρη τους, που αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο του Τορόντο, τώρα τραγουδούσε και έψελνε «Χάρε Κρίσνα» στο αεροδρόμιο. Αλλά γνωρίζουμε από την ιστορία –για παράδειγμα, οι γονείς του Αγίου Θωμά τον κρατούσαν αιχμάλωτο για έναν χρόνο, όταν ήθελε να γίνει Δομινικανός, μια καινούργια θρησκεία για τότε– ότι τέτοιες αντιδράσεις συμβαίνουν συχνά, όταν ενήλικα παιδιά ασπάζονται μια νέα ή μη συμβατική θρησκευτική παράδοση. Οι νέοι ενήλικοι που προσελκύστηκαν στις διάσημες νέες θρησκείες των δεκαετιών του 1960 και 1970 δεν ήταν ούτε φτωχοί ούτε περιθωριοποιημένοι. Ήταν από τη μεσαία και ανώτερη κοινωνική τάξη. Επιπλέον, αυτά τα κινήματα ήταν συνήθως πολύ μικρότερα απ’ ό,τι υπολόγιζαν τα μαζικά μέσα ενημέρωσης. Στον Καναδά, για παράδειγμα, πολλές από τις νέες θρησκευτικές κοινότητες αριθμούσαν μερικές εκατοντάδες ή χιλιάδες μέλη, παρά δεκάδες εκατοντάδες ή χιλιάδες, όπως ισχυρίζονταν οι αντίπαλοι αυτών των νεότερων κοινοτήτων. Πάντως, μερικές ομάδες στον Καναδά είχαν περισσότερα μέλη.
Οι «νέες θρησκείες» παρουσίασαν φαινόμενα στους ειδικούς των θρησκειών που αποτελούσαν πρόκληση σε μερικές συμβατικές ακαδημαϊκές ιδέες, αλλά κανένας ειδικός θρησκειών, απ’ όσο ξέρω, δεν είχε καμία αμφιβολία ότι στις «νέες θρησκείες» είχαμε να κάνουμε με θρησκευτικά φαινόμενα. Το κατά πόσον ήταν «καλή θρησκεία» ή «κακή θρησκεία» ήταν συχνά θέμα αξιοσημείωτων δημοσίων φιλονικιών, αλλά οι ειδικοί των θρησκειών ποτέ δεν αμφέβαλαν ότι ήταν θρησκευτικά φαινόμενα αυτά τα οποία αντιμετωπίζαμε. (Δείτε το Εγκυκλοπαιδικό Εγχειρίδιο των Λατρειών στην Αμερική, του Τζ. Γκόρντον Μέλτον, Νέα Υόρκη, 1986 και το Η Εγκυκλοπαίδεια των Αμερικανικών Θρησκειών, Ντιτρόιτ, 1989, η οποία περιλαμβάνει τις «νέες θρησκείες».)
