ii.i. Τα Κυρια Χαρακτηριστικα τησ Θρησκειασ
Σύμφωνα με τα προαναφερθέντα, μπορούμε τώρα να καθορίσουμε, με αφηρημένους και γενικούς όρους, τα κύρια χαρακτηριστικά της θρησκείας. Όσα ακολουθούν δεν έχουν σκοπό να αποτελέσουν έναν οικουμενικά αποδεκτό ορισμό, αλλά μάλλον μια απαρίθμηση των χαρακτηριστικών και των λειτουργιών που συχνά απαντώνται στη θρησκεία και τα οποία αναγνωρίζονται ως τέτοια. Αυτά είναι τα εξής:
(α) η πίστη σε μια δύναμη ή σε δυνάμεις που υπερβαίνουν τη συνήθη αντίληψη και που μπορεί να περιλαμβάνουν ακόμη και μια ολόκληρη προκαθορισμένη τάξη ύπαρξης·
(β) η πίστη ότι μια τέτοια δύναμη δεν επηρεάζει μόνο τον φυσικό κόσμο και την κοινωνική τάξη, αλλά λειτουργεί κατευθείαν πάνω σ’ αυτά και μπορεί και να τα έχει δημιουργήσει·
(γ) η πίστη ότι μερικές φορές στο παρελθόν έχει υπάρξει σαφής υπερφυσική παρέμβαση στις ανθρώπινες υποθέσεις·
(δ) υπερφυσικές δυνάμεις θεωρείται ότι έχουν εποπτεύσει την ιστορία και το πεπρωμένο του ανθρώπου: όταν οι δυνάμεις αυτές απεικονίζονται ανθρωπομορφικά, τότε συνήθως τους αποδίδονται συγκεκριμένοι σκοποί·
(ε) διατυπώνεται η πεποίθηση ότι η μοίρα του ανθρώπου σ’ αυτή τη ζωή και στη μετά θάνατον ζωή (ή ζωές) εξαρτάται από τις σχέσεις που δημιούργησε με αυτές τις υπερβατικές δυνάμεις ή σύμφωνα μ’ αυτές·
(στ) μπορεί (αλλά όχι πάντοτε) να πιστεύει κανείς ότι, ενώ οι υπερβατικές δυνάμεις μπορεί αυθαίρετα να υπαγορεύουν το πεπρωμένο ενός ατόμου, το άτομο μπορεί, με το να συμπεριφέρεται με προδιαγεγραμμένους τρόπους, να επηρεάσει τα βιώματά του είτε σ’ αυτή τη ζωή είτε στη μελλοντική ζωή (ή ζωές) είτε και στα δύο·
(ζ) υπάρχουν προδιαγεγραμμένες ενέργειες για εκδηλώσεις που γίνονται ατομικά, συλλογικά ή δι’ αντιπροσώπων· δηλαδή, τελετουργίες·
(η) εξακολουθούν να υπάρχουν στοιχεία εξευμενιστικών ενεργειών (ακόμα και σε προηγμένες θρησκείες) μέσω των οποίων τα άτομα ή οι ομάδες μπορούν να ικετεύουν για ιδιαίτερη βοήθεια από υπερφυσικές πηγές·
(θ) προσφέρονται ή, σε μερικές περιπτώσεις, απαιτούνται από τους πιστούς εκδηλώσεις αφοσίωσης, ευγνωμοσύνης, υποταγής ή υπακοής, συνήθως με την παρουσία συμβολικών αναπαραστάσεων της υπερφυσικής δύναμης ή των υπερφυσικών δυνάμεων που συνδέονται με αυτή την πίστη·
(ι) η γλώσσα, τα αντικείμενα, οι τοποθεσίες, τα οικοδομήματα ή οι εποχές του χρόνου, που ταυτίζονται ιδιαίτερα με την υπερφυσική δύναμη, αποκτούν ιερό χαρακτήρα και μπορεί κι αυτά τα ίδια να γίνουν αντικείμενα λατρείας·
(ια) υπάρχουν τακτικές εκδηλώσεις που έχουν σχέση με τελετουργίες ή παρουσιάσεις, με εκφράσεις αφοσίωσης, με εορτασμούς, με νηστείες, με μαζική εξιλέωση, με προσκυνήματα και με αναπαραστάσεις ή με αναμνηστικές εκδηλώσεις περιστατικών της επίγειας ζωής των θεοτήτων, των προφητών ή των μεγάλων δασκάλων·
(ιβ) οι στιγμές λατρείας και παρουσίασης των διδαχών δημιουργούν για τους οπαδούς μια αίσθηση κοινωνικότητας και σχέσεις που διέπονται από καλή θέληση, αλληλεγγύη και κοινή ταυτότητα·
(ιγ) πολλές φορές επιβάλλονται ηθικοί κανόνες στους πιστούς, παρόλο που οι τομείς που αυτοί οι κανόνες αφορούν ποικίλλουν: μπορεί να διατυπώνονται με όρους νομικής ή τελετουργικής γλώσσας, ή μπορεί να εξετάζονται περισσότερο ως συμμόρφωση με το πνεύμα μιας λιγότερο καθορισμένης, υψηλότερης ηθικής·
(ιδ) η σοβαρότητα απέναντι στον σκοπό, η σταθερή δέσμευση και η διά βίου αφοσίωση είναι προϋποθέσεις που αποτελούν κανόνα·
(ιε) οι πιστοί, ανάλογα με τη δράση τους, συγκεντρώνουν στοιχεία που τους τιμούν ή τους ατιμάζουν, στα οποία προσαρτάται ένα σύστημα υπολογισμού της ανταμοιβής και της τιμωρίας. Ο ακριβής σύνδεσμος μεταξύ δράσης και συνέπειας ποικίλλει: στο ένα άκρο υπάρχουν οι αυτόματες επιπτώσεις από ορισμένες αιτίες και στο άλλο η πίστη ότι η προσωπική παρακμή μπορεί να αναχαιτιστεί μέσω λατρευτικών και τελετουργικών πράξεων, μέσω εξομολόγησης και μετάνοιας ή μέσω ειδικής μεσολάβησης υπερφυσικών δυνάμεων·
(ιστ) συνήθως υπάρχει μια ειδική κατηγορία θρησκευτικών αξιωματούχων που υπηρετούν ως θεματοφύλακες των ιερών αντικειμένων, των γραφών και των τοποθεσιών· είναι ειδικοί για το δόγμα, τα τελετουργικά και την ποιμαντορική καθοδήγηση·
(ιζ) τέτοιοι ειδικοί συνήθως αμείβονται για τις υπηρεσίες τους είτε με εκδηλώσεις σεβασμού είτε με ανταμοιβή για συγκεκριμένες υπηρεσίες είτε με έναν θεσμοθετημένο μισθό·
(ιη) όταν οι ειδικοί αφιερώνονται στη συστηματοποίηση του δόγματος, γίνεται συνήθως ο ισχυρισμός ότι η θρησκευτική γνώση δίνει λύσεις για όλα τα προβλήματα και εξηγεί το νόημα και τον σκοπό της ζωής, συμπεριλαμβάνοντας συχνά υποτιθέμενες εξηγήσεις της προέλευσης και της λειτουργίας του υλικού σύμπαντος και της ανθρώπινης ψυχολογίας·
(ιθ) η αξιοπιστία της θρησκευτικής γνώσης και των θεσμών υποστηρίζεται με προσφυγή στην αποκάλυψη και την παράδοση: η καινοτομία δικαιολογείται συνήθως ως αποκατάσταση, και
(κ) οι ισχυρισμοί για το αληθές της διδασκαλίας και την αποτελεσματικότητα των τελετουργιών δεν υπόκεινται σε εμπειρική δοκιμή, αφού οι στόχοι είναι τελικά υπερβατικοί και η πίστη απαιτείται τόσο για τους στόχους όσο και για τα αυθαίρετα μέσα που συνιστώνται για την επίτευξη των στόχων αυτών.
Τα προαναφερθέντα στοιχεία δεν πρέπει να θεωρηθούν ως εκ των ων ουκ άνευ, αλλά ως πιθανότητες: καθορίζουν φαινόμενα που συχνά εντοπίζονται μέσω της εμπειρίας. Μπορούν να θεωρηθούν ως ένας κατάλογος πιθανοτήτων.
ΙΙ.ΙΙ. Μη Θεμελιωδη Χαρακτηριστικα της Θρησκειασ
Ο προαναφερθείς κατάλογος διατυπώνεται με όρους ιδιαίτερα αφηρημένης γενίκευσης, αλλά οι πραγματικές θρησκείες είναι ιστορικές οντότητες, όχι λογικές συνθέσεις. Συμπεριλαμβάνουν πολύ διαφορετικές αρχές οργάνωσης, κώδικες συμπεριφοράς και μοντέλα πίστης. Σε πολλά σημεία δεν είναι εύκολη η γενίκευση και, αν βάλουμε κατά μέρος τις (συχνά υποσυνείδητες) προκαταλήψεις της χριστιανικής παράδοσης, γίνεται φανερό ότι πολλά από τα απτά στοιχεία τα οποία, σύμφωνα με το χριστιανικό πρότυπο, μπορεί να θεωρούνται ως εκ των ων ουκ άνευ στοιχεία της θρησκείας δεν απαντώνται, στην πραγματικότητα, σε άλλα συστήματα. Στον προαναφερόμενο κατάλογο, αποφεύγεται η νύξη για την ύπαρξη ενός υπέρτατου όντος, αφού για τους βουδιστές Θεραβάντα (και για πολλούς βουδιστές Μαχαγιάνα), τους τζαϊνιστές και τους ταοϊστές, αυτή η έννοια δεν ισχύει. Η λατρεία, όπως αυτή αναφέρθηκε στα παραπάνω, έχει πολύ διαφορετικές προεκτάσεις στον Βουδισμό απ’ αυτές που έχει για τους πιστούς στον Χριστιανισμό. Ο κατάλογος δεν κάνει αναφορά σε πιστεύω, τα οποία έχουν ιδιαίτερη σπουδαιότητα στη χριστιανική παράδοση, αλλά δεν έχουν τόση σημασία σε άλλες θρησκείες. Δεν αναφέρει την ψυχή, όσο σημαντική κι αν είναι αυτή, ως έννοια στον ορθόδοξο Χριστιανισμό, γιατί το δόγμα της ψυχής είναι μάλλον ασαφές στον Ιουδαϊσμό και απορρίπτεται ρητά από μερικά χριστιανικά κινήματα (π.χ. τους αντβεντιστές της Έβδομης Ημέρας και τους μάρτυρες του Ιεχωβά, κάθε ένα εκ των οποίων έχει εκατομμύρια πιστούς σε όλο τον κόσμο, και από τους χρισταδέλφους και εκείνους τους Πουριτανούς, συμπεριλαμβανομένου του Μίλτον, που ήταν γνωστοί ως ηθικολόγοι). Δεν υπάρχει ευθεία αναφορά στην κόλαση σε καμία έννοια αυτού του όρου που αναπτύχθηκε στον Χριστιανισμό, αφού αυτό το στοιχείο απουσιάζει στον Ιουδαϊσμό. Η μετά θάνατον ζωή αναφέρεται ακροθιγώς στον ενικό ή στον πληθυντικό για να συμπεριληφθούν τόσο οι δύο διαφορετικές αντιλήψεις του Χριστιανισμού περί μετεμψύχωσης και ανάστασης όσο και οι κάπως διαφορετικές περιγραφές για τη μετενσάρκωση στον Βουδισμό και τον Ινδουισμό. Κανένα απ’ αυτά τα συγκεκριμένα θέματα δεν μπορεί να θεωρηθεί αναγκαίο για τον συνοπτικό ορισμό της θρησκείας.
