Το μέλημα του Βουδισμού είναι ο άνθρωπος και όχι το υλικό σύμπαν. Ο κόσμος που βλέπουμε θεωρείται ότι δεν έχει υπόσταση και ότι είναι σε μια συνεχή κατάσταση ρευστότητας. Ο ίδιος ο άνθρωπος είναι το ίδιο παροδικός όσο και ο υλικός κόσμος. Δεν είναι ούτε περιέχει έναν εαυτό, αλλά είναι μάλλον μια δέσμη φαινομένων του οποίου το σώμα είναι μέρος του παροδικού, φυσικού κόσμου. Ο άνθρωπος είναι μια ένωση διαδοχικών διανοητικών και σωματικών φαινομένων, που συνεχώς διαλύονται και εξανεμίζονται. Ο άνθρωπος έχει πέντε τρόπους για να «αντιλαμβάνεται τα πράγματα»: το σώμα, την αισθητήρια αντίληψη, τη συνειδητοποίηση, τα διανοητικά φαινόμενα και τη συνείδηση. Υπόκειται στον κύκλο της γέννησης και του θανάτου (σαμσάρα). Η κατάστασή του είναι να υποφέρει, κι αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της όλης ύπαρξης. Το ότι υποφέρει, προκαλείται από τον πόθο και την ευχαρίστηση, και η απελευθέρωση του ανθρώπου από τα βάσανα είναι η παρόρμηση ολόκληρης της βουδιστικής διδασκαλίας. Τα πάντα υπόκεινται στον κύκλο της γέννησης και του θανάτου.
Ο νόμος του κάρμα λειτουργεί ως μια ουδέτερη, αδιάφθορη διαδικασία σύμφωνα με την οποία οι πράξεις του παρελθόντος αποτελούν αιτίες που έχουν συνέπειες που αρχίζουν να έχουν ισχύ στις επόμενες ζωές. Έτσι, οι συνθήκες της παρούσας ζωής θεωρείται ότι έχουν προκληθεί από πράξεις του παρελθόντος. Παρόλο που το κάρμα δεν είναι πλήρως αιτιοκρατικό, η ποιότητα, οι συνθήκες και η φυσική εμφάνιση καθορίζονται από το κάρμα. Ωστόσο, οι ενέργειες παραμένουν ελεύθερες και τα κίνητρα, όπως και οι ενέργειες, έχουν επίδραση στο κάρμα. Οι καλές πράξεις χρησιμεύουν για να βελτιώσουν τις προοπτικές των μελλοντικών ζωών. Η εκ νέου γέννηση σε μελλοντικές ζωές, παρ’ όλα αυτά, δεν υποδηλώνει πίστη σε ύπαρξη ψυχής, γιατί ο άνθρωπος δε θεωρείται ότι έχει οποιαδήποτε ψυχική συνέχεια. Κάθε ζωή είναι η ώθηση για την επόμενη γέννηση. Έτσι, υπάρχει μια «εξαρτημένη γένεση» και οι ζωές μοιάζουν με κρίκους μιας αιτιώδους αλυσίδας. Κάθε ζωή εξαρτάται από προηγούμενες ζωές, έτσι όπως η μια φλόγα ανάβει από μια άλλη.
Η ιδέα της αμαρτίας, που είναι κεντρικό στοιχείο του χριστιανικού σχεδίου για τη σωτηρία και την καταδίκη, ως έγκλημα εναντίον του θεού ή των θεών, είναι κάτι που ελλείπει στον Βουδισμό. Μάλλον εδώ υπάρχουν ηθικές και ανήθικες πράξεις που οδηγούν προς την τελική απελευθέρωση από την αλυσίδα των γεννήσεων και των βασάνων ή μακριά απ’ αυτήν.
Η ιδέα της αμαρτίας, που είναι κεντρικό στοιχείο του χριστιανικού σχεδίου για τη σωτηρία και την καταδίκη, ως έγκλημα εναντίον του θεού ή των θεών, είναι κάτι που ελλείπει στον Βουδισμό. Μάλλον εδώ υπάρχουν ηθικές και ανήθικες πράξεις που οδηγούν προς την τελική απελευθέρωση από την αλυσίδα των γεννήσεων και των βασάνων ή μακριά απ’ αυτήν. Ο άνθρωπος είναι κλειδωμένος μέσα στο σύστημα των επαναλαμβανόμενων γεννήσεων μέσω της επιθυμίας (της λαχτάρας για κάτι). Η ευχαρίστηση, ο πόθος, η απόλαυση, η προσκόλληση, η λαχτάρα για να γίνει κάτι ή για να καταστραφεί, όλα αυτά πρέπει να έχουν ως αποτέλεσμα τα βάσανα. Η απελευθέρωση από την προσκόλληση και τη λαχτάρα θα είναι η αιτία να πάψουν να υπάρχουν τα βάσανα. Αυτή η απελευθέρωση από την αλυσίδα των γεννήσεων επιτυγχάνεται με τη νιρβάνα, την παύση της λαχτάρας, κι αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με διαφώτιση. Αυτοί που πασχίζουν γι’ αυτή θα την αποκτήσουν αργά ή γρήγορα κι έτσι θα διαλύσουν την άγνοιά τους. Η πλήρης διαφώτιση, που φέρνει τη νιρβάνα, πρέπει να επιτυγχάνεται από το ίδιο το άτομο. Ενώ μπορεί να βοηθηθεί μέσω διδασκαλίας, πρέπει, ωστόσο, το ίδιο το άτομο να ακολουθήσει τον δρόμο. Σε αντίθεση με τις διδασκαλίες του παραδοσιακού Χριστιανισμού, στον Θεραβάντα Βουδισμό υποστηρίζεται ότι κανένα ουράνιο ον δεν μπορεί να παρέμβει υπέρ του πιστού, ούτε να του δώσει οποιαδήποτε βοήθεια κατά την αναζήτησή του για τη σωτηρία, ούτε μπορεί αυτός ο στόχος να επιτευχθεί μέσω της προσευχής. Η ίδια η νιρβάνα δεν είναι ένα τίποτα, όπως παρουσιάζεται κάποιες φορές από τους χριστιανούς, αλλά θεωρείται ως μια κατάσταση ευδαιμονίας, απουσίας θανάτου, αγνότητας, αλήθειας και αιώνιας ειρήνης, η οποία επιτυγχάνεται αν εξαλείψει κανείς όλα του τα πάθη. Πρόκειται για τη συνειδητοποίηση του «μη εγωισμού».
Το πρακτικό εγχείρημα για την επίτευξη της απελευθέρωσης συνίσταται στο να ακολουθεί κανείς το οκταπλό μονοπάτι με τις σωστές απόψεις: τη σωστή λύση, τη σωστή ομιλία, τη σωστή συμπεριφορά, τον σωστό βιοπορισμό, τη σωστή προσπάθεια, τη σωστή επίγνωση και τον σωστό διαλογισμό. Όλες αυτές οι εντολές πρέπει να επιδιώκονται ταυτόχρονα. Αν κάποιος δεν το κάνει αυτό, δε διαπράττει αμαρτίες παράλειψης, αλλά απλώς δεν καταφέρνει να ενεργεί σύμφωνα με το προσωπικό του συμφέρον για το οποίο έχει διαφωτιστεί. Οι οπαδοί αποκηρύσσουν επίσης την υπακοή σε δέκα απαγορεύσεις, αποκηρύσσουν τα δέκα δεσμά που δένουν τους ανθρώπους με το εγώ τους και αποκηρύσσουν τις απαγορευμένες ανήθικες πράξεις. Η έμφαση όμως δίνεται σε πράξεις τρυφερής και φιλάνθρωπης στοργής παρά απλώς στην τήρηση των κανόνων της ηθικότητας. Η όλη έννοια της θρησκευτικής πρακτικής είναι να ξεπεράσει κανείς τα βάσανα, ξεπερνώντας την ψευδαίσθηση του εγώ, κι έτσι να σταματήσει τον κύκλο των γεννήσεων και της μετενσάρκωσης.
Ο Βουδισμός, όπως και άλλες αρχαίες θρησκείες, έχει γίνει αποδέκτης εξωτερικών καταλοίπων των λαϊκών θρησκειών των περιοχών στις οποίες αυτός έχει ριζώσει, κι έτσι μεταξύ των πολυάριθμων ξένων «εναποθέσεων» που βρίσκονται και στην επίσημη αρχαία διδασκαλία της και στην πρακτική, που όντως ακολουθούν οι σύγχρονοι βουδιστές, στις περιοχές του Θεραβάντα Βουδισμού υπάρχει και η αποδοχή της ιδέας της ύπαρξης των θεών. Αυτά τα όντα δε θεωρούνται, όπως απαιτείται, αντικείμενα λατρείας, δεν παίζουν κανέναν ιδιαίτερο ρόλο και είναι εντελώς δευτερεύοντα σε σχέση με τα κεντρικά ζητήματα της βουδιστικής σωτηριολογίας, υπάρχουν μόνο ως κατάλοιπα ή συσσωρεύσεις από άλλες θρησκευτικές παραδόσεις τις οποίες ο Βουδισμός στην πράξη ανέχεται και φιλοξενεί.
Τέλος, θα μπορούσε να σημειωθεί ότι δεν υπάρχει παραδοσιακός ενοριακός οργανισμός στον Βουδισμό. Οι μοναχοί δεν έχουν ποιμαντορικές υποχρεώσεις. Παρόλο που τις τελευταίες δεκαετίες κάποιοι μοναχοί έχουν μερικές φορές αναλάβει εκπαιδευτικά καθήκοντα ή έχουν εργαστεί για την κοινωνική πρόνοια, το παραδοσιακό τους μέλημα πάντοτε αφορά κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, τη δική τους σωτηρία και όχι την υπηρεσία στην κοινότητα ή την ποιμαντορική φροντίδα των λαϊκών. Αφήνουν περιθώριο στους λαϊκούς να κάνουν καλές και επαινετές πράξεις και, ως εκ τούτου, να δημιουργούν καλό κάρμα αποκλειστικά με το να παρέχουν στους λαϊκούς την ευκαιρία να δίνουν ελεημοσύνη στους μοναχούς ξαναγεμίζοντάς τους το μπολ της επαιτείας, το οποίο ο καθένας τους κουβαλά και το οποίο συμβολίζει τη φτώχεια και την εξάρτησή τους.
Αυτή η επισκόπηση των διδαχών του Θεραβάντα Βουδισμού κάνει ξεκάθαρη την έντονη αντίθεση ανάμεσα σ’ αυτή τη θρησκεία και τον Χριστιανισμό. Δεν υπάρχει δημιουργός-θεός και, ως εκ τούτου, η λατρεία είναι εντελώς διαφορετική από εκείνη που επικρατεί στις χριστιανικές Εκκλησίες. Δεν υπάρχει καμία σκέψη για προπατορικό αμάρτημα, καμιά ιδέα για έναν προσωπικό σωτήρα ή για μια θεϊκή διαμεσολάβηση. Δεν υπάρχει η ιδέα για μια αθάνατη ψυχή με συνεχή συνείδηση, και η νιρβάνα ή οι ατελείωτες γεννήσεις έρχονται σε έντονη αντίθεση με την παραδοσιακή χριστιανική ιδέα της δόξας ή της αιώνιας τιμωρίας. Δεν υπάρχει δυαδισμός σάρκας και πνεύματος. Κάτι που δεν είναι καθόλου λιγότερο σημαντικό είναι το εξής: η αντίληψη της ιστορίας δεν είναι γραμμική, όπως συμβαίνει στη χριστιανική διάταξη των πραγμάτων που αφορούν την αρχέγονη ευτυχία, την πτώση του ανθρώπου, την έμμεση αυτοθυσία της θεότητας, την παγκόσμια αποκάλυψη και μια τελική αναβίωση της επουράνιας δόξας από τους εκλεκτούς που σώθηκαν. Η κυκλική διάταξη των γεννήσεων είναι ένα σημείο προσανατολισμού το οποίο έχει σημαντικές συνέπειες για άλλες πλευρές της βουδιστικής κοσμοθεωρίας και το οποίο διαφέρει από τις δυτικές αντιλήψεις του χρόνου, της προόδου, της εργασίας και των υλικών επιτευγμάτων. Παρόλο που στο παρελθόν ο Βουδισμός είχε πολλές φορές καταδικαστεί ως άθεο σύστημα, γιατί πίστευε ότι ένας απρόσωπος νόμος αποτελεί την υπέρτατη δύναμη στο σύμπαν και γιατί ήταν μακριά από τις παραδοσιακές δυτικές προκαταλήψεις που έχουν σχέση με το τι θα πρέπει να μοιάζει μια «αληθινή θρησκεία», είναι σήμερα παγκοσμίως μια αναγνωρισμένη θρησκεία.
