«Δεν υπάρχει ένας σαφής ορισμός της θρησκείας, που να είναι γενικά αποδεκτός από τους μελετητές». Εμείς, συμμεριζόμενοι αυτή τη δήλωση του Μπράιαν Ρόναλντ Ουίλσον και άλλων, προτιμάμε να διατυπώσουμε παρακάτω τους κύριους παράγοντες της θρησκείας αντί για έναν γενικό ορισμό. Φαίνεται ότι είναι δυνατόν να προσεγγίσουμε το φαινόμενο, που συνήθως ονομάζουμε «θρησκεία», από πέντε γωνίες που βρίσκονται σε όλες τις πεπαιδευμένες και μη κοινωνίες, τις οποίες μπορέσαμε να μελετήσουμε μέχρι σήμερα. Αυτό το συγκριτικό θρησκευτικο-φαινομενολογικό μοντέλο έχει παρουσιαστεί πιο διεξοδικά και έχει εφαρμοστεί στην πράξη στη μονογραφία του Juha Pentikäinen «Το προφορικό ρεπερτόριο και η άποψη του κόσμου» (Ακαδημία Επιστημών Φινλανδίας, FFC
1. Η γνωστική διάσταση της θρησκείας περιλαμβάνει τους συνειδητούς, πνευματικούς παράγοντες, όπως είναι η άποψή τους για το σύμπαν και τον κόσμο, το σύστημά τους των αξιών, οι πεποιθήσεις τους σχετικά με την ύπαρξη του «υπερφυσικού», δηλαδή του ενός θεού ή των περισσότερων θεών ή άλλων προσωπικοτήτων ή δυνάμεων που είναι «πάνω από τις συνηθισμένες», οι οποίες πρέπει να φροντίζουν τη μοίρα τους, τις ανάγκες τους και τις αξίες τους. Είναι χαρακτηριστικό όλων των θρησκειών το ότι συντηρούνται από παραδόσεις, οι οποίες μεταδίδονται από τη μια γενιά στην άλλη ή από ανθρώπους σε ανθρώπους. Η μετάδοση γίνεται μέσω αφηγήσεων, μέσω ιστοριών και μέσω πιστεύω σχετικών με το «άλλο».
Όσον αφορά τις πηγές, μια κύρια διάκριση μπορεί να γίνει ανάμεσα στις θρησκείες που χρειάζονται μελέτη και στις θρησκείες που δε χρειάζονται μελέτη. Οι ιστορίες όμως των απαίδευτων πολιτισμών που διαδίδονται προφορικά, η εξαιρετικά συστηματοποιημένη θεολογική δογματική των εκκλησιαστικών κειμένων των θρησκειών που για να τις μάθει κανείς πρέπει να μελετήσει βιβλία και το σύνολο των θρησκευτικών φιλοσοφιών, όλα τα παραπάνω, έχουν αυτή τη διάσταση της θρησκείας. Αυτό πολλές φορές εκφράζεται ως σύντομη διατύπωση των «πιστεύω» που πρέπει να ομολογήσουν δημοσίως οι οπαδοί στις ιεραποστολές τέτοιων θρησκειών που συνειδητά χρησιμοποιούν τις ιεραποστολές, όπως συγκεκριμένα ο Χριστιανισμός, ο Ισλαμισμός και ο Βουδισμός.
2. Το αισθηματικό ή το συναισθηματικό επίπεδο αναφέρεται σε θρησκευτικά αισθήματα, στάσεις, και εμπειρίες. Συνήθως, ο άνθρωπος αισθάνεται ότι εξαρτάται από κάτι υπερφυσικό και, ταυτόχρονα, αισθάνεται κάποια σύνδεση με αυτό. Η θρησκευτική εμπειρία είναι η κατάσταση αλληλεπίδρασης ανάμεσα στο φυσικό και το υπερφυσικό, η κατάσταση κατά την οποία ένα θρησκευόμενο άτομο ή, μάλλον, η παράδοση που ενεργεί μέσω αυτού του ατόμου, υλοποιεί τη συνάντηση με μία από τις υπερφυσικές προσωπικότητες ή υπερφυσικές δυνάμεις που κυριαρχούν στις θρησκευτικές πεποιθήσεις του ατόμου.
3. Η πλευρά της θρησκείας που έχει σχέση με την παρόρμηση και τη συμπεριφορά θεωρείται, στην πραγματικότητα, ως μορφή συμπεριφοράς. Εδώ περιλαμβάνονται τελετουργίες, κοινωνικές συμβάσεις, όπως θυσίες, προσευχές, ξόρκια και απαιτήσεις, πράγματα που, με τη βοήθειά τους, το άτομο, η ομάδα ή η κοινωνία μπορούν να πετύχουν, με παραδοσιακές μεθόδους, κάποιου είδους πνευματική ένωση ή σύνδεση με τις υπερφυσικές προσωπικότητες.
Ένα άλλο σημαντικό τμήμα της παρορμητικής διάστασης σχετίζεται με τα ήθη. Οι θρησκείες, εκτός από τα τελετουργικά και τις λατρείες, συνήθως προϋποθέτουν συγκεκριμένη ηθική συμπεριφορά. Αυτό γίνεται εμφανές, για παράδειγμα, στο ότι πρέπει να επιτηρούνται ορισμένοι κανόνες για να διατηρηθούν οι αξίες που επιτεύχθηκαν, στο ότι πρέπει να επιτυγχάνονται οι ανταμοιβές τις οποίες υποσχέθηκε η θρησκεία και στο ότι πρέπει να αποφεύγονται οι πιθανές τιμωρίες για παραβίαση των κανόνων και των ταμπού.
4. Ο κοινωνικός παράγοντας αποτελεί θεμελιώδες μέρος κάθε θρησκείας.
Τα μέλη αυτών των σωματείων σε ευρύτερη κλίμακα, μερικές φορές ακόμα και ως πολιτεία ή ως μικρές ομάδες, συνήθως συνεργάζονται για την επίτευξη των κοινών στόχων που τους τέθηκαν από την κοινή τους θρησκεία σ’ αυτόν τον κόσμο ή στον «άλλο». Παρόλο που η θρησκευτική συμπεριφορά ακόμη και σήμερα είναι πολύ κοινωνική και ελέγχεται, οι αυστηρά εγκαθιδρυμένες θρησκείες φαίνεται να χάνουν μεγάλο μέρος από την παλιά τους σπουδαιότητα. Αντ’ αυτού, δίνεται έμφαση στην ιδιωτική πλευρά της ασυναίσθητης και μη εγκαθιδρυμένης θρησκευτικότητας, και πολλές από τις λειτουργίες των εγκαθιδρυμένων εκκλησιών αντικαθίστανται αντιστοίχως από λιγότερο επίσημες λατρείες.
5. Το πολιτιστικό επίπεδο είναι κάτι που αγνοείται συχνά, αλλά, όσον αφορά κάθε θρησκεία, είναι ένας πολύ ευρύς παράγοντας που μπορεί να ασκήσει μεγάλη επιρροή. Στην ουσία, αυτό γίνεται εμφανές στην εξάρτηση της θρησκείας, τόσο από άποψη χρόνου και χώρου, από τα οικολογικά, κοινωνικά και πολιτιστικά περιβάλλοντα στα οποία ασκούνται οι αντίστοιχες θρησκείες.
Η γλώσσα και η εθνικότητα είναι οι δύο πιο σημαντικές μεταβλητές των «θρησκειών ως πολιτισμών». Αυτό που θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη είναι το γεγονός ότι για πολλούς ανθρώπους «θρησκεία» σημαίνει περισσότερο «ιδιαίτερος τρόπος ζωής» παρά οποιαδήποτε δογματική ομολογία ή εξάρτηση από οποιοδήποτε δόγμα. Στον σύγχρονο κόσμο οι συνειδητές εθνικές και τοπικές μεταβλητές, ακόμη και των λεγόμενων «παγκόσμιων θρησκειών», έχουν καταστεί σημαντικές, όταν οι άνθρωποι ξαναβρούν την θρησκειο-κοινωνικο-πολιτιστική τους ταυτότητα, αφού έχουν μεταφερθεί σε νέο κοινωνικό περιβάλλον, ως πρόσφυγες σε νέα χώρα υποδοχής και σε νέο περιβάλλον ή από αγροτικές κοινωνίες στον αστικό κόσμο, ως μετανάστες στους δρόμους και τα γκέτο της τριτοκοσμικής μητρόπολης.
Το συμπέρασμα του εξονυχιστικού ελέγχου μας είναι ότι η έννοια της «θρησκείας» θα πρέπει να αποβάλει τους θεωρητικούς και δυτικού τύπου υπαινιγμούς της παρά να πιέσει τη μεγάλη ποικιλία του παγκόσμιου φαινομένου να αποδεχθεί εκείνον ακριβώς τον ορισμό με τον οποίο δεν ταιριάζει.
Θα σας δώσουμε μια γενική περιγραφή του υπόβαθρου, του θρησκευτικού δόγματος και των πρακτικών της Σαηεντολογίας και, στη συνέχεια, θα εξετάσουμε τη Σαηεντολογία βάσει των πέντε διαστάσεων της θρησκείας που έχουμε προσδιορίσει.
